حفاظت در برابر اشعه ایکس

حفاظت در برابر اشعه ایکس از موضوعات مهم و مورد بحث انجمن های رادیولوژی و تصویربرداری بوده است.در مقاله قبل عوارض و خطرات پرتو ایکس ذکر گردید و موارد جلوگیری از اثرات آن به طور خلاصه بیان شد. توصیه هایی که کمیته های استاندارد دوست دارند تا برای حفاظت کارکنان ارائه دهند در حد پرتوگیری صفر است. حتی اگر انجمنی بخواهد حداکثر منافع حاصل از پرتوها و مواد رادیواکتیو را به واقعیت تبدیل کند ، این موضوع که پرتوگیری را به صفر برساند ، عملی و امکان پذیر نیست. تشعشع به طور بالقوه مضر است و تحت تابش قرار گرفتن با تشعشع بایستی مرتبا و به طور دائمی تحت کنترل و مانیتورینگ باشد . پرتودهی غیرضروری هرگز مجاز نیست . ابزارها و امکانات بایستی طوری طراحی شده باشند که پرتوگیری پرسنل و مردم در حداقل ممکن بوده و از حد استاندارد بالاتر نباشد. پرتوکاران در بخش های  رادیولوژی باید علاوه بر مفاهیم فاصله ، زمان و حفاظ با مفهوم اصل ALARA  نیز آشنا باشند. ALARA  به معنی هر نوع تلاش معقول برای کاهش پرتوگیری کمتر از حد دز عملی و منطبق با مقاصد مورد نظر می باشد.

برای حفاظت افراد در برابر اشعه ایکس عوامل زیر بکار گرفته می شود:

1- به حداقل رساندن زمان پرتوگیری (عامل زمان)

2- به حداقل رساندن فاصله از منبع پرتو (عامل فاصله)

3- ایجاد حفاظ در مقابل منبع پرتو (عامل حفاظ)

1- عامل زمان:

دز دریافتی ناشی از پرتوگیری خارجی متناسب با زمان حضور در میدان پرتو می باشد. حضور در میدان پرتو باید به حداثل زمان ممکن تقلیل یابد. سرعت بیش از حد در انجام کار توصیه نمی شود. زیرا به علت بروز خطا یا پایین آمدن کیفیت ممکن است عمل تصویربرداری تکرار شود. در نتیجه مجموع زمان کار در میدان پرتو و پرتوگیری بیشتر می شود. به طور کلی با محدود کردن زمان کار می توان پرتوگیری را به نحوی کنترل نمود که کار مورد نظر طبق موازین حفاظت در برابر اشعه انجام پذیرد. جهت محاسبه دز کل دریافتی می توان از رابطه زیر استفاده نمود.

دز کل : زمان پرتوگیری * آهنگ دز (مقدار انرژی جذب شده از کلیه پرتوها)

2- عامل فاصله :

پرتوهایی که از تیوب اشعه ایکس منتشر می شوند ، همراه با افزایش فاصله از چشمه واگرا می شوند که این واگرایی باعث کاهش موثر آهنگ دز چشمه در فواصل دور می شود. به طوری که با افزایش فاصله از چشمه ، آهنگ دز متناسب با عکس مجذور فاصله کاهش می یابد. دو برابر کردن فاصله باعث کم کردن شدت اشعه به میزان یک چهارم می شود.

3- عامل حفاظ:

پرتوهای ایکس دارای قدرت نفوذ زیادی در ماده می باشد. این پرتوها هنگام عبور از ماده یونسازی ایجاد نموده و یا جذب ماده می شوند و با انرژی آن ها کاهش می یابد. علاوه بر پرتو اصلی لامپ تیوب اشعه ایکس که به عنوان پرتو موثر شناخته می شود، پرتوهای ایکسی وجود دارند که از محفظه لامپ (اشعه نشتی) و پیرامون اشعه موثر (اشعه پراکنده) خارج شده و نقشی در اطلاعات تشخیصی ندارند و لذا باعث در معرض پرتو قرارگرفتن غیر ضروری بیمار و تکنسین رادیولوژی می شوند. بر تن داشتن شیلدهای سربی محافظ (روپوش سربی ، تیروئید بند سربی ، گناد بند سربی )  نقش موثری در کاهش دوز تابشی بر افراد حاضر در اتاق تصویربرداری ایفا می کند.

علاوه بر موارد اصلی مطرح شده ، شرایط زیر نیز در میزان دز دریافتی اشعه ایکس تاثیرگذار است.

انتخاب عوامل تابش اشعه : جریان لامپ ، زمان و کیلو ولتاژ باید متناسب انتخاب شود تا تصویر قابل قبولی از نظر پزشک همراه با تامین حفاظت مطلوب پدید آورد. استفاده از kVp بالا ترجیح دارد اما نباید آنقدر بالا باشد که کیفیت تصویر ، در نتیجه کنتراست بالا و افزایش مقدار تشعشعی که به فیلم می رسد را تحت تاثیر قرار دهد. افزایش میزان kVp هر چند که باعث افزایش اکسپوژر می شود ولی باعث کاهش پرتوگیری بیمار می گردد. به دلیل اینکه با افزایش kVp قدرت نفوذ فوتون های تابشی افزایش می یابد و بیشتر فوتون ها بدون آن که جذب بدن بیمار شوند ، از بدن خارج می شوند.

به دلیل اندازه کودک ، کیلوولت بسیار بالای تیوب ، باعث نفوذ بیش از حد اشعه از اندام مورد نظر شده و کیفیت تصویر را پایین می آورد. در فلوروسکوپی کودکان ، kVp مورد استفاده باید حدود 20 تا 25 درصد کمتر از شرایط یک فرد بالغ باشد. البته این مقدار تا حدی با سن و وضعیت بدن کودک متغیر است .

کولیماسیون : عمل کولیماسیون سبب کاهش دز بیمار و افزایش کیفیت تصویر است. کولیماسیون باید محدود به سایز فیلم و عضو مورد نظر باشد تا بتواند میزان اشعه دریافتی بیمار را کم کند.

حفاظت در برابر اشعه ایکس زنان باردار

در طول 2 ماه اول بارداری ، بیشترین خطرات دز اشعه برای جنین وجود دارد. و در متاسفانه در طول این زمان ، بیشتر مادران از حاملگی خود خبردار نیستند. قبل از عمل تصویربرداری ، تکنسین با سوال کردن تاریخ اولین روز قاعدگی ، قادر به تشخیص احتمال حاملگی خواهد بود. در صورت احتمال بالای بارداری باید در حین تصویربرداری تکنیک حداکثر کولیماسیون ، استفاده از شیلدهای سربی مخصوصا گناد بند سربی و همچنین استفاده از kVp بالا مد نظر قرار گیرد. همچنین  آزمون های شکم مثل IVP باید با حداقل کلیشه ممکن صورت پذیرد.

حفاظت در برابر اشعه ایکس کودکان

کودکان به دلیل در حال رشد بودن دارای سلول های تکثیرشونده سریع می باشند و باید قسمت های حساس بدن آنها در مقابل اشعه محافظت گردد. استفاده از کولیماسیون مناسب ، روپوش سربی و انتخاب کیلوولت مناسب با عضو موردنظر ، دز دریافتی کودکان را کاهش می دهد. غده تیروئید به دلیل تنظیم متابولیسم بدن باید توسط تیروئید بند سربی محافظت گردد.

برای کاهش دز غدد تناسلی می بایست مراقبت های بیشتری علاوه بر مراقبت های مربوط به کاهش دوز پوست در معاینات تحتانی شکم حاصل گردد. مهم ترین عامل کاهش در این مورد نیز به حداقل رساندن ابعاد میدان اشعه به طوری که غدد  تناسلی در خارج از میدان تابش قرار گیرند. همچنین بکارگیری گناد بند سربی بر روی غدد تناسلی میزان دوز را به نحو بارزی کاهش می دهد.